Οκτωβριανή Επανάσταση και Εκπαίδευση

της Βαγγελιώς Δερμιτζάκη

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Πράξη" Νο 3 των Αγωνιστικών Κινήσεων Εκπαιδευτικών (Νοέμβρης 2017)

100 χρόνια πέρασαν από τη μεγάλη νικηφόρα Οκτωβριανή Επανάσταση που άλλαξε τον κόσμο. Είναι η επανάσταση που έβγαλε τις εργαζόμενες μάζες από τα σκοτάδια της προϊστορίας στο ξέφωτο της ιστορίας, που έδωσε την εξουσία στους κατατρεγμένους οι οποίοι την κράτησαν και οικοδόμησαν την πρώτη σοσιαλιστική κοινωνία. Η Οκτωβριανή Επανάσταση εισήγαγε σε όλες τις γλώσσες νέες λέξεις για να περιγράψουν τις κατακτήσεις και τα επιτεύγματα της. Ενέπνευσε όλους τους εργατικούς και λαϊκούς αγώνες του αιώνα που ακολούθησε. Συνεχίζει να στοιχειώνει, παρά την ήττα και την υποχώρηση του κινήματος, τις νίκες και την κυριαρχία των αστικών τάξεων παντού στον κόσμο και όσο κι αν προσπαθούν να τη σβήσουν από τις ιστορικές σελίδες, πλανιέται σαν φάντασμα πάνω από τα κεφάλια τους.

Η επανάσταση του Οκτώβρη έδωσε για πρώτη φορά στους φτωχούς ανθρώπους το δικαίωμα τα ορίζουν τη μοίρα τους, να ελέγχουν το προϊόν της εργασίας τους, να έχουν γιατρούς όταν αρρωσταίνουν, να έχουν διακοπές, ελεύθερο χρόνο, να ξεκουράζονται, να έχουν σύνταξη όταν δεν μπορούν να εργαστούν και ελεύθερη πρόσβαση στην γνώση και την εκπαίδευση.

Η Σοβιετική Ένωση θέσπισε το δικαίωμα όλων στη δωρεάν και ανεμπόδιστη πρόσβαση στην εκπαίδευση. Στη συνέχεια, ο καπιταλιστικός κόσμος κάτω από το βάρος των λαϊκών διεκδικήσεων αναγκάζεται να θεσμοθετήσει τη δωρεάν εκπαίδευση σε κάποιες βαθμίδες. Όμως, αυτό το δικαίωμα που παραχώρησε η αστική τάξη νοθεύεται πάντα από τον ταξικό χαρακτήρα του καπιταλιστικού συστήματος. Γιατί «η εκπαίδευση -όπως τόνιζε ο Κ. Μαρξ- εξαρτάται γενικά από τις συνθήκες ζωής» δηλαδή από το πολιτικό - οικονομικό σύστημα.

Η οικοδόμηση ενός άλλου σχολείου στη Σοβιετική Ένωση, όπως ήταν φυσικό, επηρεάστηκε από τα πάνω και τα κάτω της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Το σοσιαλιστικό σχολείο στην πρώτη σοσιαλιστική χώρα απέδειξε, όπως όλα όσα οικοδομήθηκαν τότε, πως οι κομμουνιστικές ιδέες δεν είναι ουτοπία αλλά απόλυτα ρεαλιστικές να υλοποιηθούν από έναν επαναστατημένο λαό που έχει πάρει την τύχη του στα χέρια του.

Κομμουνισμός και εκπαίδευση

Ο Κ. Μαρξ και ο Φρ. Ένγκελς απέδειξαν πως η εκπαίδευση έχει ταξικό χαρακτήρα και, αντιστοίχως, ο σκοπός, ο χαρακτήρας, το περιεχόμενο και οι μέθοδοι αλλάζουν στις διάφορες εποχές. Στον καπιταλισμό σημείωνε ο Κ. Μαρξ «η μόρφωση, που ο αστός κλαίει το χαμό της, σημαίνει για την τεράστια πλειοψηφία τη μετατροπή της σε εξάρτημα της μηχανής». Η πνευματική ανάπτυξη δεν αποτελεί απαίτηση στο καπιταλιστικό σχολείο. Ο καπιταλισμός δεν απαιτεί ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Το κεφάλαιο δεν απιτεί άνθρωπο που είναι ικανός να σκέφτεται, του είναι αναγκαίος ως εξάρτημα της μηχανής και όλοι θα πρέπει να προσαρμοσθούν προς αυτή την απαίτηση θυσιάζοντας την ίδια τους την ανάπτυξη. Ο καπιταλισμός γενικά δε δημιουργεί συνθήκες για την ανάπτυξη της προσωπικότητας, τέτοιες συνθήκες στον καπιταλισμό θα ήταν ανοησία. Ο Ένγκελς έγραφε: «Εάν η αστική τάξη φροντίζει για την ύπαρξη των εργατών τόσο, όσο της είναι απαραίτητο, τότε δε θα πρέπει να εκπλησσόμεθα, εάν τους εκπαιδεύει μόνο σε τέτοιο βαθμό που να ανταποκρίνονται στα συμφέροντα της». Ο Μαρξ στο βιβλίο «Κριτική στο πρόγραμμα της Γκότα» αναρωτιέται: «Ιδια για όλους εκπαίδευση του λαού από το κράτος; Τι φαντάζονται με τις λέξεις αυτές; Πιστεύουν ότι μέσα στη σημερινή κοινωνία (γιατί μόνο περί της κοινωνίας αυτής πρόκειται), η εκπαίδευση μπορεί να είναι ίδια για όλους; Ή μήπως έχουν την αξίωση και οι ανώτερες τάξεις να περιοριστούν δια της βίας στη μέτρια μόρφωση του λαϊκού σχολείου, τη μόνη δυνατή με την οικονομική κατάσταση στην οποία βρίσκονται όχι μόνο οι εργάτες αλλά και οι χωρικοί;»

Η βάση της θεωρίας της γνώσης του διαλεκτικού υλισμού είναι η αναγνώριση του εξωτερικού κόσμου και της αντανάκλασης του στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Οι Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν απαντούν θετικά στο ερώτημα αν μπορούμε να έχουμε γνώση της αντικειμενικής πραγματικότητας. Τα επιχειρήματα των αστών υπέρ του ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να τα ξέρει όλα, είναι ολοφάνερο ότι δεν υφίστανται. Η ανάλυση για τον καταμερισμό εργασίας, ο διαχωρισμός χειρονακτικής -πνευματικής και η ανάλυση για την αλλοτρίωση διαπνέουν τις προσεγγίσεις των κλασικών του μαρξισμού στο θέμα της εκπαίδευση. Αν και ασχολούνται διεξοδικά με το ζήτημα της εκπαίδευσης, ωστόσο κανείς δε περιγράφει ένα συγκεκριμένο εκπαιδευτικό μοντέλο. Ακόμα κι οι μπολσεβίκοι λίνο πριν την Οκτωβριανή επανάσταση έθεσαν το γενικό περίγραμμα μιας σοσιαλιστικής εκπαίδευσης, πρόβαλαν συγκεκριμένες διεκδικήσεις αλλά κατάφεραν να γίνουν πια συγκεκριμένοι μόνο αφού πήραν την εξουσία.

Η κληρονομιά της Τσαρικής Ρωσίας στους Μπολσεβίκους

Για να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε στις σωστές του διαστάσεις τα επιτεύγματα της σοβιετικής εξουσίας στον τομέα της εκπαίδευσης, χρειάζεται να έχουμε κατά νου ποια ήταν η κατάσταση στη Ρωσία πριν την Οχτωβριανή Επανάσταση. Ο Λένιν περιγράφοντας το 1913 την κατάσταση στην εκπαίδευση στην Τσαρική Ρωσία γράφει: «Τέτοια βάρβαρη χώρα, όπου οι μάζες του λαού να έχουν σε τέτοιο βαθμό ληστευτεί με την έννοια της μόρφωσης, του φωτός και των γνώσεων, τέτοια χώρα στην Ευρώπη δεν έχει μείνει καμία εκτός από τη Ρωσία».

Η τσαρική Ρωσία, με πληθυσμό 175 εκατομμυρίων, λίνα χρόνια πριν την Οχτωβριανή Επανάσταση, είχε περίπου 9,5 εκ. μαθητές στο δημοτικό και 900 χιλ. στο γυμνάσιο. Περίπου τα 4/5 των παιδιών και των εφήβων δεν μπορούσαν να φοιτήσουν ούτε στα δημοτικά σχολεία. Για τις περισσότερες γυναίκες, τα πράγματα ήταν ακόμα χειρότερα. Λίγους μήνες πριν από την Οχτωβριανή Επανάσταση, μόλις το 37,9% των αντρών και το 12,5% των γυναικών άνω των 7 ετών ήξεραν στοιχειώδη γραφή και ανάγνωση. Ακόμα κι αυτή η εικόνα, όμως, είναι πλασματική καθώς αφορά μόνο τον ρωσόφωνο πληθυσμό στα κύρια αστικά κέντρα της Ρωσίας. Αν λάβουμε υπόψη και τις διάφορες εθνικότητες, καθώς και τις υπόλοιπες μετέπειτα Σοβιετικές Δημοκρατίες, το μέγεθος του προβλήματος ξεδιπλώνεται στις πραγματικές του διαστάσεις: Στις περισσότερες εξ αυτών, το ποσοστό ήταν κάτω από 5% (πχ 2% στο Καζακστάν, 1% στο Ουζμπεκιστάν). Όλες οι βαθμίδες της εκπαίδευσης, και ειδικά οι ανώτερες ήταν σχεδόν αποκλειστικό προνόμιο της αστικής τάξης, των κουλάκων (δηλ. των μεγαλογαιοκτημόνων) και των ευγενών.

Η μάχη κατά του αναλφαβητισμού

Οι μπολσεβίκοι θεωρούσαν το ζήτημα της εκπαίδευσης κορυφαίο για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Τόσο οι στόχοι που θέτουν στην οικονομία και παραγωγή όσο και ο στόχος της συμμετοχής των μαζών στη διοίκηση τούς βάζουν το καθήκον της εξάλειψη του αναλφαβητισμού. Ο Λένιν ονόμασε τον πόλεμο ενάντια στον αναλφαβητισμό «Πολιτιστική Επανάσταση». Αυτή η πρωτόγνωρη στην ανθρώπινη ιστορία μάχη ενάντια στον αναλφαβητισμό εξελίσσεται μαζί με τα πρώτα μέτρα οικοδόμησης του σοσιαλιστικού σχολείου.

Σε μια κολοσσιαία προσπάθεια της σοβιετικής εξουσίας να αναμετρηθεί με τον αναλφαβητισμό, ξεκίνησε μία καμπάνια καταπολέμησης του μεταξύ 1923 - 1927. Στα μέσα, λοιπόν, της δεκαετίας του '30 ο αριθμός των εθελοντών δασκάλων έφτασε το 1 εκ. και ο αριθμός των ενήλικων μαθητών άγγιξε τα 10 εκ. Περίπου 50 εκ. ενήλικες έμαθαν γραφή και ανάγνωση μεταξύ 1920 - 1940. Η επιτυχία αναδεικνύεται από τα στοιχεία της απογραφής του 1926. Για πρώτη φορά στην ιστορία της Ρωσίας, η πλειοψηφία του πληθυσμού μπορούσε να γραφεί και να διαβάζει: το 65,4% των αντρών και το 36,7% των γυναικών άνω των 7 ετών. Μέχρι το 1937, το συνολικό ποσοστό είχε ανέλθει περίπου στο 75%. Σύμφωνα με την απογραφή του 1939, το 81,1 % του συνολικού πληθυσμού πάνω από 10 ετών ήταν εγγράμματοι. Το 1940 - '41 φοιτούσαν συνολικά 35,6 εκατομμύρια μαθητές. Αν και μεσολάβησε ο β' παγκόσμιος πόλεμος που στις καπιταλιστικές χώρες όξυνε το πρόβλημα του αναλφαβητισμού, στη Σοβιετική Ένωση λίγα χρόνια μετά τον πόλεμο ο αναλφαβητισμός ανιχνευόταν σε ποσοστά της τάξης του 1%.

Για να γίνει αυτό το «θαύμα» κινητοποιήθηκαν μαχητικά χιλιάδες κομσομόλοι, δάσκαλοι, φοιτητές και μαθητές. Άνοιξαν παντού σχολεία για ενήλικες και κέντρα εξάλειψης της αγραμματοσύνης. Εκδόθηκαν σε όλες τις γλώσσες που μιλιούνταν στη Σοβιετική Ρωσία αλφαβητάρια και εκπαιδευτικά βιβλία. Φτιάχτηκαν ακόμα και αλφάβητα για γλώσσες που μιλιούνταν, αλλά δεν διέθεταν αλφάβητο! Οι τσιγγάνοι (RΟΜ) αποχτούν για πρώτη φορά βιβλία γραμμένα στη γλώσσα τους. Λαμβάνονται, μέτρα για να διευκολυνθούν οι εργαζόμενοι να μάθουν γράμματα όπως να δουλεύουν 2 ώρες λιγότερο χωρίς μείωση αποδοχών. Εκατομμύρια άνδρες και γυναίκες κάθονταν στα θρανία τα βράδια μετά τη δουλειά.

Παράλληλα, η ολοκλήρωση του προγράμματος εκπαίδευσης μέχρι το 1930 αποτέλεσε την εγγύηση για την ολοκληρωτική αναστροφή της εικόνας που κυριαρχούσε προεπαναστατικά.

Μόρφωση για όλους

Στον τομέα της λαϊκής παιδείας οι Μπολσεβίκοι θέτουν ως καθήκον «να τελειώσει το έργο που άρχισε με την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917, το έργο της μετατροπής του σχολείου από όπλο ταξικής κυριαρχίας της αστικής τάξης σε όπλο εξαφάνισης αυτής της κυριαρχίας και σε όπλο ολοκληρωτικής εξάλειψης του χωρισμού της κοινωνίας σε τάξεις».

Βασική μέριμνα του Λένιν και των μπολσεβίκων ήταν η ουσιαστική κατοχύρωση της γενικευμένης υποχρεωτικής στοιχειώδους εκπαίδευσης. Γνώριζαν καλά πως αυτό σήμαινε κατάργηση της παιδικής εργασίας σαν βιοποριστικού, εκμεταλλευτικού μέσου. Χωρίς την κατάργηση της εκμεταλλευτικής παιδικής εργασίας, χωρίς την αυστηρή και ουσιαστική τήρηση των ορίων ηλικίας δεν μπορούσε ούτε λόγος να γίνεται για γενικευμένη υποχρεωτική στοιχειώδη εκπαίδευση.

Τα μπολσεβίκικα διατάγματα και μέτρα καταπιάστηκαν πρώτα-πρώτα μ' αυτό το ζήτημα και -παρόλες τις αντίξοες συνθήκες- περιόρισαν μέχρι που εξάλειψαν την εκμεταλλευτική παιδική εργασία κατοχυρώνοντας την υποχρεωτική στοιχειώδη εκπαίδευση. «Απαγόρευση στους εργοδότες να χρησιμοποιούν την εργασία παιδιών σχολικής ηλικίας (μέχρι τα 16), περιορισμό του εργάσιμου χρόνου των νέων (16-20χρόνων) στις 4 ώρες και απαγόρευση γι’ αυτούς της νυχτερινής βάρδιας, της επικίνδυνης εργασίας και της εργασίας στα ορυχεία» (Λένιν, Για την αναθεώρηση του προγράμματος του Κόμματος).

Δεν είναι τυχαίο πως αυτά τα μέτρα παρουσιάζονται ταυτόχρονα με τα μέτρα για την υποχρεωτικότητα της γενικής εκπαίδευσης.

Ένα χρόνο μετά την επανάσταση, με Διάταγμα των επιτρόπων του λαού στις 16 Οκτώβρη 1918 καθορίζονται οι γενικές κατευθύνσεις του ενιαίου σχολείου.

Το ενιαίο σχολείο συντίθεται από δύο βαθμίδες: μια πρώτη βαθμίδα για τα παιδιά από 8 μέχρι 13 χρονών (ο 5ετής κύκλος) και μια δεύτερη βαθμίδα για τα παιδιά από 13 μέχρι 17 ετών (ο 4ετής κύκλος). Η εκπαίδευση στα σχολεία του πρώτου και του δεύτερου κύκλου παρέχονταν δωρεάν. Η παρακολούθηση των σχολείων του πρώτου κύκλου και του δεύτερου κύκλου ήταν υποχρεωτική για κάθε παιδί της σχολικής ηλικίας. Η αρχή της αλληλομόρφωσης των μαθητών εισήχθηκε στα σχολεία του πρώτου κύκλου και του δεύτερου κύκλου. Η κατάταξη των δασκάλων σε κατηγορίες καταργήθηκε.

Στο άρθρο 12 αναφέρεται πως «το θεμέλιο της σχολικής ζωής πρέπει να είναι η παραγωγική δουλειά, όχι στη βάση της εξυπηρέτησης της φυσικής συντήρησης του σχολείου ή σαν εκπαιδευτική μέθοδος και μόνο, αλλά σαν δραστηριότητα παραγωγική και κοινωνικά απαραίτητη. Πρέπει να δένεται στενά κι οργανικά με την εκπαίδευση και οφείλει να συλλάβει επιστημονικά την εξωτερική πραγματικότητα στο σύνολο της. Ενώ η παραγωγική δουλειά θα προχωράει σε πολυπλοκότητα και θα ξεπερνάει τον ορίζοντα του άμεσου κόσμου του παιδιού, πρέπει να το εξοικειώνει με τις πιο διαφορετικές μορφές της παραγωγής, μέχρι τις πιο πολύπλοκες».

Επίσης, το διάταγμα όριζε πως «δεν πρέπει να δίνεται καμιά γραφτή ή άλλη υποχρεωτική εργασία για το σπίτι. Στο σχολείο δεν επιτρέπεται καμιά τιμωρία οποιουδήποτε είδους. Όλες οι εξετάσεις, εισαγωγικές, προαγωγικές και απολυτήριες καταργούνται. Στο μέτρο του δυνατού, η διαίρεση κατά τάξεις με βάση την ηλικία πρέπει να αντικατασταθεί με μια διαίρεση σε ομάδες σύμφωνα με το επίπεδο της εκπαίδευσης των μαθητών στον κάθε εκπαιδευτικό κλάδο».

Καθιερώθηκε η δωρεάν Παιδεία και η κοινή φοίτηση των δύο φύλων στα σχολεία. Χωρίστηκε το σχολείο από την εκκλησία, καθώς και η εκκλησία είχε διαχωριστεί από το κράτος. Κατοχυρώθηκε το δικαίωμα των εθνικοτήτων να σπουδάζουν στη μητρική τους γλώσσα. Τέθηκαν οι βάσεις για τη δημιουργία του σοβιετικού συστήματος κοινωνικής προσχολικής διαπαιδαγώγησης.

Όργανο υπεύθυνο για την αυτοδιαχείριση του σχολείου ορίστηκε το σχολικό συμβούλιο. Αυτό αποτελούνταν από: α) όλους τους εργαζόμενους στο σχολείο β)από τους αντιπροσώπους του ενεργού πληθυσμού της περιφέρειας, σε αναλογία 1/4 των εργαζομένων στο σχολείο γ) από μαθητές των πιο μεγάλων ηλικιών (12 χρονών και πάνω) με την ίδια αναλογία όπως στο β και δ) από έναν αντιπρόσωπο της υπηρεσίας για την εκπαίδευση του λαού.

Τα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα άνοιξαν τις πόρτες τους στην εργατική τάξη και τους αγρότες. Τα νούμερα που ακολουθούν δίνουν μια ιδέα της επέκτασης στην Ανώτατη Εκπαίδευση: το 1914 υπήρχαν 127 χιλ. φοιτητές στην τσαρική Ρωσία, το 1940 ο αριθμός τους στην ΕΣΣΔ είχε αυξηθεί σε 812 χιλ. και το 1951 σε 1,247 εκατ.

Οι σχετικοί στόχοι στηρίζονταν από τη σοβιετική εξουσία και με τους αντίστοιχους οικονομικούς πόρους. Έτσι, ιδιαίτερα τις πρώτες δεκαετίες, τα ποσά που προϋπολογίζονταν για την εκπαίδευση συνεχώς αυξάνονταν. Υπολογίζεται ότι μεταξύ 1932 και 1941 το κατά κεφαλήν ποσό αυξήθηκε πάνω από 800%. Κατά το δεύτερο πεντάχρονο πλάνο (1933 - 1937) χτίστηκαν 20.000 νέα σχολεία και κατά το τρίτο (που εκπονήθηκε το 1938, αλλά δεν ολοκληρώθηκε λόγω Β' Παγκοσμίου Πολέμου) χτίστηκαν άλλες 20.000, εκ των οποίων 4.000 στα αστικά κέντρα και 16.000 στην περιφέρεια, ενώ προβλεπόταν και η εκπαίδευση 50.000 νέων δασκάλων.

Πολυτεχνικό σχολείο

Κόκκινη κλωστή ενώνει τις βασικές κατευθύνσεις της σοσιαλιστικής, κομμουνιστικής εκπαίδευσης από τα χρόνια του Μαρξ- Ένγκελς στα χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης: σύνδεση με την παραγωγή και την παραγωγική εργασία, πολυτεχνική κι όχι στενά επαγγελματική μόρφωση, κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση.

Σύμφωνα με την Κρούπσκαγια, το πρόγραμμα του Κόμματος για την εκπαίδευση (που ο Λένιν είχε επεξεργαστεί από το '17 κιόλας) υποδείχνει: «υποχρεωτική δωρεάν εκπαίδευση, γενική και πολυτεχνική για όλα τα παιδιά και των δυο φύλων μέχρι 16 χρόνων το λιγότερο. Στενή σχέση και σύνδεση της εκπαίδευσης με παραγωγική εργασία. Ο Λένιν τόνιζε την υποχρέωση που είχαν όλα τα παιδιά για παραγωγική εργασία».

Δεν υπάρχουν διαφορές με την «Οδηγία στους αντιπροσώπους του Προσωρινού κεντρικού Συμβουλίου για διάφορα θέματα» του Κ. Μαρξ για μια εκπαίδευση που θα συνένωνε τα τρία στοιχεία: πνευματική διαπαιδαγώγηση φυσική αγωγή-στρατιωτική άσκηση, πολυτεχνική εκπαίδευση. «Ο συνδυασμός της πληρωμένης εργασίας, της διανοητικής διαπαιδαγώγησης, των φυσικών ασκήσεων και της πολυτεχνικής μόρφωσης θ' ανεβάσει την εργατική τάξη ψηλότερα από το επίπεδο της αριστοκρατίας της αστικής τάξης».

Στο έργο του «οι αρχές του κομμουνισμού» ο Φ. Ένγκελς εξετάζοντας τα προβλήματα της διαπαιδαγώγησης της νέας γενιάς έγραφε: «Η αγωγή των νέων θα τους κάνει ικανούς ν' αφομοιώσουν γρήγορα στην πράξη όλο το σύστημα της παραγωγής, θα τους δώσει τη δυνατότητα να περνάνε διαδοχικά από τον ένα κλάδο της παραγωγής στον άλλο, ανάλογα με τις ανάγκες της κοινωνίας ή με την κλίση τους. Η αγωγή θα τους απαλλάξει επομένως από εκείνη τη μονομέρεια που επιβάλλει στο κάθε άτομο ο σύγχρονος καταμερισμός εργασίας».

Στη λενινιστική αντίληψη υπήρχε η επιμονή για μια εκπαίδευση που δεν προσανατόλιζε τον νέο σ’ ένα στενά καθοριζόμενο επάγγελμα. Βλέπει μάλιστα την πιο πρώιμη εισαγωγή της «στενής» επαγγελματικής εκπαίδευσης σαν μια δυσάρεστη αναγκαία υποχώρηση. Ο Λένιν ήταν αντίθετος με τη βιαστική εκλογή επαγγέλματος. Εξετάζοντας το 1920 τα ζητήματα της πολυτεχνικής εκπαίδευσης, λαμβάνοντας υπόψη ότι τον πρώτο καιρό είχε επιτραπεί πρώιμη εξειδίκευση και ότι μερικοί σύντροφοι από αυτό έβγαζαν εσφαλμένα συμπεράσματα, υπεδείκνυε: «Οι κρίσεις για "πολυτεχνική ή μονοτεχνική εκπαίδευση" (...) που ανάφερα, αυτές οι κρίσεις είναι ριζικά λαθεμένες, και για έναν κομμουνιστή εντελώς απαράδεκτες, δείχνουν και άγνοια του προγράμματος και εντελώς κούφια "μανία" με αφηρημένα συνθήματα. Αν είμαστε αναγκασμένοι να μειώσουμε προσωρινά το όριο ηλικίας (του περάσματος από τη γενική πολυτεχνική στην επαγγελματική-πολυτεχνική μόρφωση) από τα 17 χρόνια στα 15, το Κόμμα &α πρέπει να θεωρεί αυτή τη μείωση του ορίου ηλικίας "αποκλειστικά" (σημείο 1ο των Οδηγιών της Κεντρικής Επιτροπής) σαν πρακτική ανάγκη, σαν προσωρινό μέτρο, που προκλήθηκε από τη φτώχεια και την ερήμωση της χώρας».

Η βάση της αντίληψης του Λένιν για την πολυτεχνική μόρφωση ήταν η σύνδεση της εκπαίδευσης με την παραγωγή, όχι βέβαια γενικά και αόριστα αλλά με τα σοσιαλιστικής παραγωγής καθήκοντα που έβαζε σ' αυτόν τον τομέα η σοσιαλιστική οικοδόμηση. Στο βάθος πάντα ήταν ως απώτερος στόχος το ξεπέρασμα του καπιταλιστικού καταμερισμού εργασίας. Να μην μας διαφεύγει πως όλη η προσπάθεια της οικοδόμησης ενός άλλου σχολείου στον σοσιαλισμό ήταν απαλλαγμένη από το άγχος της ανεργίας που ταλανίζει τους απόφοιτους κάθε βαθμίδας εκπαίδευσης στον καπιταλισμό.

Το 1921 παράλληλα με το Συνέδριο των Σοβιέτ γινόταν Διάσκεψη του Κόμματος για ζητήματα Δημόσιας Εκπαίδευσης όπου έπαιρναν μέρος 134 αντιπρόσωποι με δικαίωμα ψήφου και 21 με συμβουλευτικό ρόλο. Στόχος της Διάσκεψης ήταν να οργανωθεί η Δημόσια Εκπαίδευση αποκαθιστώντας στενές σχέσεις μεταξύ σχολείου και παραγωγής, να οργανωθεί η δουλειά των παιδιών και εφήβων σύμφωνα με τις αρχές του πολυτεχνικού σχολείου ώστε να προετοιμαστεί η επόμενη γενιά μέσα από την ταυτόχρονη συμμετοχή στην διανοητική και σωματική εργασία. Ο Λένιν έγραφε πως «η βασική προσπάθεια πρέπει να στηριχτεί πάνω στον έλεγχο της πρακτικής πείρας, πάνω στη συστηματική χρησιμοποίηση των δοσμένων αυτής της πείρας» και πως σοσιαλισμός είναι η δημιουργική μεγαλοφυΐα των λαϊκών μαζών. Η εμπειρία των εργατικών μαζών να γίνεται κτήμα για όλη την κοινωνία.

Μετά τον θάνατο του Λένιν ο Στάλιν προχωράει σταθερά στην ολοκλήρωση του προγράμματος για την εκπαίδευση. Αρχές του 1931, η Κρούπσκαγια γράφει ότι «δημιουργήθηκε το ενιαίο σχολείο εργασίας που ξεκαθάρισε το πρόγραμμα του από κάθε παλιά σαβούρα. Οργανώθηκαν εργατικά πανεπιστήμια. Οι εργάτες κι οι αγρότες είχαν κάθε είδους προνόμιο σ’ ό,τι αφορούσε την είσοδο τους στα ανώτερα και μεσαία εκπαιδευτικά ιδρύματα».

Τεράστια σημασία δόθηκε την μόρφωση του λαού πέρα από τις εκπαιδευτικές δομές. Ετσι, η δημιουργία και η λειτουργία βιβλιοθηκών (δανειστικών και χώρων μελέτης) παντού και κάθε μέρα, ήταν προτεραιότητα του σοβιετικού κράτους. Οι βιβλιοθήκες ήταν στις πρώτες προτεραιότητες για να ηλεκτροδοτηθούν. Χώροι εργοστασίων, σοβχόζ, κολχόζ χρησιμοποιούνταν για διαλέξεις.

Γενικά, οι μπολσεβίκοι προσπάθησαν να προπαγανδίσουν την ανάγκη για μάθηση ώστε οι εργάτες να μπορούν να διοικούν και να ελέγχουν την παραγωγή και την εργασία τους. Κάθε μέσο επιστρατεύεται σε αυτή την κατεύθυνση. Το ραδιόφωνο που κάνει τα πρώτα του βήματα, το θέατρο και ο κινηματογράφος, η λογοτεχνία και η τέχνη.

Οι Μπολσεβίκοι σκύβουν με προσοχή πάνω από τη μελέτη της γλώσσας των 40 περίπου εθνοτήτων που ζουν μέσα στα όρια της Σοβιετικής Ένωσης. Θεσπίζουν τη διδασκαλία της δημοτικής ελληνικής γλώσσας (καταργούν την καθαρεύουσα) που μιλιόταν από τους Έλληνες που συναντιόταν σε 34 πόλεις, κυρίως στις παραλίες περιφέρειες του Εύξεινου Πόντου και προχωρούν στην απλοποίηση των τόνων (μονοτονικό) και της ορθογραφίας. Την πολιτική αυτή είναι ένα από τα σημεία που εντυπωσίασαν τον Δημήτρη Γληνό όταν το 1934 επισκέφθηκε τη Σοβιετική Ένωση μαζί με τον Κώστα Βάρναλη. Γράφει ο Γληνός: «Το ξύπνημα της συνείδησης στις μάζες είναι αδύνατο, αν δε χρησιμοποιηθεί για όργανο ολάκερης της πνευματικής ζωής η γλώσσα που μιλάει ο λαός… Το φαινόμενο αυτό το είδαμε στη Σοβιετική Ένωση...Ύστερα από την επανάσταση αναγνωρίστηκαν όλες οι εθνικές γλώσσες, έγιναν βάση για τη μόρφωση των λαών, έγιναν όργανο για το ξύπνημα της συνείδησης των μαζών. Γράφτηκαν γλώσσες που ως τότε δεν είχαν ούτε αλφάβητο. Δημιουργήθηκαν αλφάβητα λατινικά, γράφτηκαν βιβλία, βγήκαν εφημερίδες, δημιουργήθηκε θέατρο... πήρανε τη δημοτική γλώσσα, απλοποιήσανε την ορθογραφία και την έκαμαν φωνητική... κάθε λαϊκή ομάδα μορφώνεται με τη γλώσσα που μιλάει».

Το σταχανοφικό κίνημα

Δεν είναι άσχετο με τους στόχους στην εκπαίδευση το σταχανοφικό κίνημα που έδινε προτεραιότητα στο ζήτημα της ποιότητας της δουλειάς και συνιστούσε μια μεγάλη κινητοποίηση για την οικειοποίηση και κατάκτηση της τεχνικής γνώσης από την σοβιετική εργατική τάξη. Οι νέοι ήρωες της δουλειάς προσπαθούσαν να ξεπεράσουν τις νόρμες παραγωγής βασιζόμενοι και σε τεχνικές καινοτομίες, συστηματοποιώντας την άμεση εμπειρία της παραγωγής. Το σταχανοφικό κίνημα, που έπαιξε αναμφισβήτητα ένα ρόλο παραδείγματος και είχε παιδαγωγική χρησιμότητα, έλεγε ο Στάλιν, «είναι αξιοσημείωτο απ' αυτή την άποψη, γιατί περιέχει τα πρώτα σπέρματα, είναι αλήθεια ακόμα αδύνατα, μολαταύτα όμως σπέρματα αυτής ακριβώς της εκπολιτιστικής και τεχνικής ανόδου της εργατικής τάξης της χώρας μας... Οι σταχανοφιστές πέρασαν τα λεγόμενα ελάχιστα όρια τεχνικών γνώσεων και εξακολουθούν να σφυρηλατούν την τεχνική τους μόρφωση. Είναι απαλλαγμένοι από τον συντηρητισμό και την ρουτίνα ορισμένων διπλωματούχων μηχανικών, τεχνικών και διευθυντών επιχείρησεων, βαδίζουν θαρραλέα μπροστά, τσακίζοντας τις παλιωμένες τεχνικές νόρμες και δημιουργώντας νέες...».

Εξέλιξη της Παιδαγωγικής και της ψυχολογίας

Μεγάλες κατακτήσεις θεωρητικά (αλλά και πρακτικά) έγιναν στον τομέα της παιδαγωγικής ιδωμένο περισσότερο από την οπτική γωνία της αναπτυξιακής (ή εξελικτικής) ψυχολογίας. Από την πρώτη στιγμή οι μπολσεβίκοι προσεγγίζουν σημαντικούς επιστήμονες και αναγνώρισαν την προσφορά τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ο Παβλόφ. Οι μελέτες του στην ψυχολογία (εξαρτημένα αντανακλαστικά) επηρεάζουν ως σήμερα. Οι παρατηρήσεις κι άλλων επιστημόνων, απογυμνώθηκαν από τα ιδεαλιστικά τους χαρακτηριστικά, εμπνεύστηκαν από τη θεωρία του διαλεκτικού υλισμού, τις φιλοσοφικές θέσεις του Λένιν για τη θεωρία της αντανάκλασης και τη λενινιστική αντίληψη περί γνωσιολογίας.

Η ιστορικογενετική ψυχολογία (δηλαδή η επιστήμη που αμφισβήτησε την μονόπλευρη βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκε η πειραματική ψυχολογία απομονώνοντας εργαστηριακά το άτομο) που εξέταζε την ανθρώπινη συμπεριφορά πάντα σε σχέση με την «πολιτικό - ιστορική» κατάσταση, συνδέοντας το παρατηρούμενο άτομο με το περιβάλλον του, έκανε την εμφάνιση της (σαν ουσία αλλά και σαν όρος) εκείνη την εποχή.

Κεντρική μορφή αυτής της επιστημονικής αναζήτησης είναι ο Βιγκότσκι, σοβιετικός ψυχολόγος που πέθανε νωρίς και που αμφισβήτησε τις απόψεις του Ζαν Πιαζέ για την περίφημη «εγωκεντρική ομιλία» στη ζωή του παιδιού. Ο Βιγκότσκι, βασιζόμενος στην κεντρική έννοια της ιστορικής ανάλυσης της προέλευσης της ανθρώπινης συνείδησης και της ελεύθερης ανθρώπινης δραστηριότητας, διατύπωσε ένα τρόπο προσέγγισης που μελετά τη σημασιολογική και συστηματική μορφή της ανθρώπινης συνείδησης. Στηρίχτηκε πάνω στις θέσεις του Μαρξ και διατύπωσε την άποψη ότι όπως το εργαλείο γίνεται για τον πρωτόγονο άνθρωπο ένα όργανο με σαφή ανθρώπινη λειτουργία και σημασία, έτσι και οι έννοιες, η γλώσσα, γίνονται σημεία που εσωτερικεύονται και μεσολαβούν ανάμεσα στον κόσμο και στον υπό διαμόρφωση άνθρωπο. Προσπάθησε να υποδείξει και να ανακαλύψει τους μηχανισμούς που οδηγούν τον άνθρωπο να υιοθετεί μια συμπεριφορά μέγιστης αντίστασης απέναντι στα όρια που του επιβάλλει η φύση.

Ο Βιγκότσκι και άλλοι επτά συνοδοιπόροι του είχαν καταφέρει να φτιάξουν ένα πειραματικό εργαστήρι στην Ακαδημία Κρούπσκαγια που να ασχολείται με την πικτογραφία, δηλαδή μια μέθοδο μελέτης της ενδεικτικής δραστηριότητας που κατά τον Βιγκότσκι, περιελάμβανε όλες τις διανοητικές διεργασίες μέσα απ' τις οποίες επινοούνται σήματα, εργαλεία και όργανα. Σήμερα, ακόμα και αστοί παιδαγωγοί αφήνουν πίσω τους τον Πιαζέ και αναγνωρίζουν την ορθότητα των απόψεων του Βιγκότσκι.

Άλλη σημαντική μορφή ήταν ο Λουριά, που πάτησε πάνω στις απόψεις του Βιγκότσκι και οι μελέτες του αποτέλεσαν τη βάση της ανάπτυξης της νεύροψυχολογίας. Οι έρευνες του βρήκαν σημαντική πειραματική και γενικότερη εφαρμογή στην ειδική αγωγή κωφαλάλων και τυφλών. Θεωρείται ο νευροψυχολόγος με τις περισσότερες αναφορές στην παγκόσμια βιβλιογραφία.

Ο Λεόντιεφ με τις έρευνες του πάνω στην Παιδοψυχολογία που διατύπωσε την αρχή της διαίρεσης της οντογένεσης της ανθρώπινης ψυχοσύστασης σε διάφορες ηλικιακές ομάδες. Ο Λεόντιεφ ήταν κι αυτός μέλος της Ακαδημίας Κομμουνιστικής Αγωγής Κρούπσκαγια.

Στην προσχολική αγωγή κυριαρχεί, το όνομα του Ζαντόροβετς που χάρη στις θεωρητικές του προσπάθειες οικοδομήθηκε το σοβιετικό σύστημα προσχολικής αγωγής. Ο Ζαντόροβετς εργαζόταν στην έδρα ψυχολογίας του Κρατικού ινστιτούτου Παιδείας στο Χάρκοβο όπου ανέπτυξε και δημοσίευσε τις πρωτοποριακές θέσεις του «για τη δραστηριότητα και το λόγο στην πνευματική ανάπτυξη του παιδιού».

Ο Μακαρένκο κατέβαλε υπεράνθρωπες προσπάθειες για την εκπαίδευση παιδιών και νέων που είχαν βρεθεί στο περιθώριο, την αλητεία και την κλεψιά. Αν και κατηγορήθηκε για την στρατιωτικού τύπου διαπαιδαγώγιση που χρησιμοποιούσε, οι παιδαγωγικές κομμούνες του Μακαρένκο -κατά γενική ομολογία- κατάφεραν να εκπαιδεύσουν και να επανεντάξουν χιλιάδες νέους στη νέα σοβιετική κοινωνική ζωή. Γεγονός πάντως είναι πως η επαναδιαπαιδαγώγηση ουσιαστικά εγκληματικών ή μισοεγκληματικών στοιχείων δεν είχε επιχειρηθεί πριν του Μακαρένκο.

Δυσκολίες

Τα προβλήματα στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού είχαν την αντανάκλασή τους και στην εκπαίδευση. Έτσι, οι ανάγκες για γρήγορη ανάπτυξη προκειμένου να καλυφτεί η απόσταση από τις μεγάλες καπιταλιστικές χώρες και οι ανάγκες του πληθυσμού, έφερε τη δημιουργία «ειδικών» σε μια σειρά παραγωγικούς τομείς. Αν και συχνά επισημαίνονταν οι κίνδυνοι από τη δημιουργία ενός τέτοιου στρώματος εργατών-ειδικών που θα κινούνταν πάνω από τους υπόλοιπους λόγω των γνώσεων τους, αν και το σταχανοφικό κίνημα είχε προσπαθήσει να βάλει φρένο σε μια τέτοια τάση, ωστόσο το πρόβλημα δεν αντιμετωπίστηκε αποτελεσματικά.

Επίσης, το άπλωμα της σοσιαλιστικής εκπαίδευσης σε όλη της έκτασης της αχανούς χώρας δεν είχε πάντα συγχρονισμό. Στις απομακρυσμένες περιοχές της Ασίας η καθυστέρηση ήταν φανερή.

Αν και τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση οι εργάτες και οι φτωχοί αγρότες κατέκλυζαν τα πανεπιστήμια, αυτό άλλαξε στην πορεία με το μεγαλύτερο ποσοστό να προέρχεται από στρώματα διοίκησης και διανόησης. Μάλιστα, οι οικονομικές και κοινωνικές ανατροπές που ήρθαν μετά το '56 έφεραν ανατροπές στον χώρο της εκπαίδευσης χωρίς να καταργούνται οι εκπαιδευτικές δομές της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Οι εκπαιδευτικές δομές διατηρήθηκαν για χρόνια χωρίς φυσικά να δίνουν τα ίδια αποτελέσματα.

Σέ κάθε περίπτωση η προσπάθεια να οργανωθεί ένα σύστημα εκπαίδευσης για όλους ήταν τιτάνια. Έπρεπε να γίνει αναμέτρηση με ό,τι κουβαλούσαν από τον καπιταλισμό. Ο Λένιν έβλεπε καθαρά πως η νέα κοινωνία θα οικοδομούνταν με υλικά της παλιάς, που θα έπρεπε όμως να αλλάξουν χρήση. Δεν ήταν καθόλου εύκολο.

100 χρόνια μετά

100 χρόνια μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, δίπλα στο άγχος των αστών να τη σβήσουν από την ανθρώπινη μνήμη, βαδίζει η ανυπομονησία αυτών που θέλουν να την αντιγράψουν νομίζοντας πως είναι σκονάκι σε διαγώνισμα. Παίρνουν τις θεωρίες και τις δομές και χάνουν το περιεχόμενο. Κυρίως χάνουν το σε πιο κοινωνικό σύστημα αυτές εφαρμόστηκαν (ενιαίο 12χρονο, σχολικό συμβούλιο, διαθεματικότητα και πολλά άλλα).

Η μηχανική μεταφορά των θεωριών του Βιγκότσκι σε συνθήκες καπιταλισμού τον συκοφαντεί και τον αδικεί.

Η ιστορία δεν αντιγράφεται αλλά διδάσκει. Διδάσκει τον τρόπο να αποφεύγουμε τις κακοτοπιές και τα λάθη. Δε δίνει έτοιμες λύσεις. Εμπνέει τους λαούς που πρέπει να προετοιμάσουν τις επαναστάσεις του 21ου αιώνα.

Για μια άλλη ματιά στο παρελθόν... Διαβάστε

1. ΔΕΚΑ ΜΕΡΕΣ ΠΟΥ ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΑΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ - Τζον Ριντ - Μυθιστόρημα.

2. ΠΩΣ ΔΕΝΟΤΑΝΕ Τ' ΑΤΣΑΛΙ - Ν. Οστρόφσκι - Μυθιστόρημα.

3. ΜΑΝΑ - Μαξίμ Γκόργκι - Μυθιστόρημα.

4. ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΙΛΙΤΣ ΛΕΝΙΝ - Μαγιακόφσκι - Ποίηση.

5. ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ - Μαγιακόφσκι - Ποίηση.

6. Ο ΠΡΩΤΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΣ - Τσινγκίζ Αϊτμάτωφ - Μυθιστόρημα.

7. ΑΠ' ΤΟ ΦΛΕΒΑΡΗ ΣΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΗ ΤΟΥ 1917 -Ι.Β. Λένιν - Πολιτική.

8. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ- Ε. Χ. Καρρ.

9. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ (ΜΠΟΛΣΕΒΙΚΩΝ) ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ.

10. ΠΑΡΑΛΛΗΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Σ.Ε. 1917-1960 - L. ARAGON

11. Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΟΧΤΩΒΡΗΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ - Ορφέας Οικονομίδης

12. Αντίθεση 13, εκδ. Εκτός των τειχών - Συλλογικό.

Δείτε τις ταινίες

1. «Η απεργία» (1924), Σεργκέι Μ. Αζενστάιν.

2. «Το θωρηκτό Ποτέμκιν» (1925), Σεργκέι Μ. Αζενστάιν.

3. «Οκτώβρης» (1927), Σεργκέι Μ. Αζενστάιν.

4. «Αρσεναλ, το οπλοστάσιο» (1929), Απεξάντρ Ντοβζένκο.

5. «Η μάνα» (1926), Βσέβολοντ Πουντόβκιν.

6. «Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης» (1927), Βσέβολοντ Πουντόβκιν.

7. «Ο πρώτος δάσκαλος» (1966), Αντρέι Μιχάλκοφ-Κονσταλόφσκι.

8. «Ο Μαξίμ στην εξουσία» (1939), Γκριγκόρι Κόζιντσεφ και Λέονιντ Τράουμπεργκ.

9. «Ο Λένιν τον Οκτώβρη» (1937), Μιχαήλ Ρομ.

10. «Τσαπάγιεφ» (1934), Σεργκέι και Γκεόργκι Βασίλιεφ, από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Ντιμίτρι Φουρμάνοφ.

11 «Κοσμικό ταξίδι» (1936), Βασίλι Ζουράβλιφ (βουβή).

12. «Αελίτα» (1924), Γιάκοβ Πριταζανόφ.

13. Πουτιόβκα β ζιζν» (ταξίδι στη ζωή) (1931), Νικαλάι Εκ, βασισμένο σε μυθιστόρημα του Α. Μακαρένκο.

14. «Πενταγκαγκιτσεσκαγια ποέτα» (παιδαγωγική ποίηση) (1955), Α. Μπατσάροβ, βασισμένο σε βιβλίο του Μακαρένκο.